الحاق روستاها؛ باری بر دوش شهر!
ادمین۱۳۹۷/۱۰/۴ ۷:۱۳:۳۸الحاق روستاها؛ باری بر دوش شهر!
نگاهی گذرا به پیامدهای الحاق روستاهای پیرامونی به شهر همدان
✍ حسن مایلی
مدیر پژوهشی مرکز مطالعات و پژوهشهای شورای شهر
مقدمه
در دهههای اخیر رشد شتابان و ناموزون و الگوی متمرکز رشد فضایی شهرهای کشور (پدیده خزش شهری) سبب الحاق روستاهای پیرامونی به شهر و زمینهساز گسترش سکونتگاههای غیررسمی و بیهویت شده است. الگوی متمرکز رشد شهرهای کشور با اصول آمایش سرزمین، برنامهریزی شهری و توسعه پایدار در تعارض است؛ ازاینرو تأمین اهداف اقتصادی، اجتماعی، محدودیتهای فیزیکی، سیاستهای زیستمحیطی و اصول حفاظت از اراضی در کاربری زمین شهری برای نیل به توسعه پایدار اهمیت مییابد.
● ایران و مسئله خزش شهری
تحولات نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران از دهه ۴۰ و در نتیجه آن گسترش شتابان شهرنشینی را میتوان منشأ اصلی تغییر کاربری اراضی پیرامونی شهرها دانست. رویکرد توسعه بر محور صنعت، تمرکزگرایی و شهرنشینی از دهه ۴۰ و ۵۰ همزمان با تزریق درآمدهای نفتی در اقتصاد کشور سبب شد، رشد شهرها که تا آن زمان ماهیتی درونزا و منبعث از شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داشت، ماهیتی برونزا به خود گرفته و سببساز افزایش سکونتگاههای غیررسمی، بیهویت و بدقواره شود و اسکان غیررسمی را افزایش دهد تا آنجا که در سال ۱۳۵۵ آییننامه مربوط به استفاده از اراضی، احداث بنا و تأسیسات در خارج از محدوده قانونی شهرها به تصویب رسید.
گرچه با تأسی از نظریه استفاده از اراضی شهری و همچنین نظریه قلب رشد میتوان به علل ظهور و بروز اسکان غیررسمی در شهرها پرداخت و با غور و تفکر در آرای تحلیلگران شهری اسکان غیررسمی شهرها را با رویکرد ساختاری (بر اساس افکار نئومارکسیستی و نظریه وابستگی) و یا رویکرد نئولیبرالیستی (تأکید بر وضعیت قانونی_بوروکراتیک دولت) قبض و بسط داد اما در این نوشتار صرفاً اسکان غیررسمی منبعث از الحاق روستاها در نظرگاه ماست.
اهمیت مسئله رشد سکونتگاههای غیررسمی و خورندگی شهری در ایران سببساز تصویب سه دسته قانون شده است. قانون حفظ اراضی زراعی و باغها (مصوب ۱۳۷۴ و اصلاحیه ۱۳۸۵)، قانون تعیین و حفاظت از اراضی حریم شهرها (مصوب ۱۳۸۶) و همچنین قانون جلوگیری از خرد شدن اراضی کشاورزی (مصوب ۱۳۸۵) از این جمله به شمار میروند. بااینحال و باوجوداینکه شهرهای بسیاری با مسئله خورندگی شهری مواجهاند تردید جدی در اجرای قوانین مذکور وجود دارد.
● آثار و پیامدهای الحاق روستا به شهر
درک الگوهای در حال تغییر، منبعث از پدیده خزش شهری و درنتیجه آن الحاق روستاهای پیرامونی از آن روی اهمیت مییابد که مهمترین عامل تبدیل برگشتناپذیر زمین به شمار میرود. با مطالعه تجربههای پیشین روستاهای الحاقی به شهر در اقصی نقاط کشور میتوان آثار و پیامدهای ناشی از الحاق را در پیامدهای کالبدی و زیستی، اجتماعی و فرهنگی و پیامدهای اقتصادی دستهبندی کرد.
ارتقا خدمات و تأسیسات شهری، افزایش دسترسی به خدمات عمومی، گسترش فضاهای بهداشتی و درمانی، افزایش کیفیت معابر و بهبود حملونقل و مقاومسازی ساختمانها، ایجاد فرصتهای شغلی در بخش خدمات و افزایش کارگاههای صنعتی و نیمهصنعتی را میتوان ازجمله آثار مثبت الحاق تلقی کرد؛ اما با نگاهی گذرا به پژوهشهای صورت گرفته آثار منفی الحاق بسیار بیشتر از آثار مثبت آن است که از آن جمله: بروز سکونتگاههای غیررسمی و رشد حاشیهنشینی، نابودی اراضی و منابع تجدید ناپذیر، کاهش فضاهای سبز، معضلات زیستمحیطی، افزایش ساختوساز غیراصولی، ازهمگسیختگی اکوسیستم و فقدان زیرساختهای موجود برای ارائه خدمات شهری، تزلزل بنیانهای اقتصاد روستایی، کاهش میزان تولید و حرکت بهسوی مصرفگرایی، افزایش هزینههای زندگی، فقدان مهارت و تخصص و ایجاد شرایط برای اقتصاد غیررسمی و مشاغل کاذب، مصرفگرایی و کاهش انگیزه در راستای فعالیتهای تولیدی، تعارضات فرهنگی و اجتماعی و افزایش آسیبهای اجتماعی، برهم خوردن بافت و شبکههای اجتماعی محلی روستایی و کاهش مشارکت اجتماعی را میتوان نام برد.
● خزش شهری همدان و الحاق روستاهای پیرامونی
پدیده خزش شهر همدان و الحاق روستاهای پیرامونی آن در دهههای اخیر موردتوجه بوده و پس از الحاق چند روستا در دهههای گذشته، اکنون طرح الحاق چهار روستای حسنآباد، قاسمآباد، علیآباد و شورین در دست بررسی است. درهمتنیده شدن روستاهای مذکور در بافت کالبدی شهر، همسو بودن با توسعه شهر به علت قرار گرفتن در شمال شهر، مسئله کلانشهری همدان و نیاز به افزایش پارامتر جمعیت، تعارضات قوانین مدیریت شهری در مناطق مذکور، پیشبینی الحاق روستاهای مذکور در طرح ناحیه مرکزی و طرح مجموعه شهری همدان، نظر مثبت مشاور طرح جامع و نیز نظر مثبت ستاد بازآفرینی شهری و موافقت و پیگیریهای نمایندگان شهر همدان در مجلس ازجمله مهمترین دلایل و اقدامات موافقان طرح الحاق است.
دراینبین فرمانداری همدان مطابق دستورالعمل اجرایی نحوه الحاق روستاهای در حریم شهر موضوع بند ۳ ماده ۲ قانون اصلاح موادی از قانون تعاریف و تقسیمات کشوری پس از تشکیل کارگروه مربوطه پیشنهاد الحاق روستاهای مذکور را به معاونت سیاسی استانداری ارجاع داد و پسازآن طرح الحاق در کارگروه امور زیربنایی و شهرسازی استان تصویب و در گام بعد گویا مصوبه شورای برنامهریزی و توسعه استان را اخذ و برای بررسی و سیر مراحل قانونی به معاونت سیاسی وزارت کشور ارسال شده است. بااینوجود شورای اسلامی شهر همدان با اکثریت آرا به طرح الحاق روستاهای مذکور رأی منفی داده است.
اغلب ساکنین و شورای روستاهای مذکور نیز با طرح مواردی چون نبود بستر و زیرساختهای خدمات شهری، تحدید مشاغل روستایی ازجمله کشاورزی و دامداری، محروم شدن از خدمات و دریافت تسهیلات کمبهره بانکی، افزایش تعرفه انشعابات آب، برق و گاز و پروانه ساختوساز و جواز کسب، افزایش هزینه اجارهبها و افزایش قیمت خرید مسکن، کاهش تولیدات روستایی و افزایش مصرفگرایی و همچنین از بین رفتن دفترچه بیمه سلامت و بیمه اجتماعی روستاییان با طرح الحاق مخالف هستند.
روستاهای مذکور پس از الحاق درآمد چندانی برای مجموعه مدیریت شهری نخواهند داشت و این در حالی است که فقدان زیرساختهای شهری در روستاهای مذکور هزینههای زیادی را به شهرداری جهت برابرسازی استاندارهای شهری و ارائه خدمات شهری تحمیل خواهد کرد. گرچه الحاق روستا یک ارزشافزوده برای زمینهای روستایی ایجاد میکند اما در انتها به محدوده ارزانقیمت با خدمات شهری ضعیف تبدیل خواهد شد. الحاق یکباره روستا بارهای مضاعفی به شهر تحمیل خواهد کرد؛ ازاینرو پیشبینی زیرساختهای موردنیاز برای مناطق الحاقی در طرحهای تفصیلی و طرح هادی روستا اهمیت مییابد. در صورت فقدان زیرساختهای موجود ایجاد ناحیه منفصل شهری با پیششرط ایجاد زیرساختهای لازم در یک بازه زمانی اهمیت مییابد.
● نتیجهگیری ؛
درک الگوهای در حال تغییر منبعث از پدیده خزش شهری و درنتیجه آن الحاق روستاهای پیرامونی از آن روی اهمیت مییابد که مهمترین عامل تبدیل برگشتناپذیر زمین به شمار میرود. با بررسی پیامدهای الحاق روستا به شهر در اقصی نقاط کشور میتوان آثار منفی الحاق را بسیار بیشتر از پیامدهای مثبت آن تلقی کرد؛ ازاینروی با اتخاذ راهبردهای مناسب و حرکت در راستای اصول آمایش سرزمینی و توسعه پایدار باید در راستای حفظ بافت روستا کوشید و دستکم از جنبههای منفی الحاق کاست و جنبههای مثبت را تقویت کرد. تغییر الگوی توسعه متمرکز شهری با رعایت اصول آمایش سرزمینی و تأمین اهداف توسعه پایدار با بازنگري در نظام برنامهريزي و بهرهگيري از رويکرد توسعه متوازن منطقهاي و فضايي و در نظر گرفتن تمايز بين سکونتگاههاي مختلف، رفع تعارضات قوانین مدیریت شهری در مناطق مذکور، ایجاد ناحیه منفصل شهری و تعیین بازه زمانی برای تأمین زیرساختهای لازم برای کاستن از جنبههای منفی الحاق ازجمله راهکارهای اساسی در این زمینه به شمار میرود.
دیدگاهتان را بنویسید